Рок саха төрүт музыкатын сайдыытын быһаарар суолтата
Виталий Власов
ИһинээҔитэ
Киириитэ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I олук: Рок уонна саха төрүт музыката. . . . . . . . . . 8
1 түһүмэх: Рок музыка: төрдө уонна сайдан кэлбит суола. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
2 түһүмэх: Саха төрүт музыката – рок үөскүөн,
сайдыан сөптөөх социальнай-психологическай эйгэтэ. . . . . . . . . . . . 22
II олук: Рок саха төрүт музыкатын сайдыытын быһаарар суолтата. . . . . . . . . . . . . . . . . 41
1түһүмэх: Саха төрүт музыката уонна рок
алтыһар өрүттэрэ. . . . . . . . . . . . . . . 41
2 түһүмэх: Рогу уонна саха төрүт музыкатын
тэҥнээн көрүү (эксперимент). . . . . . . . .51
Түмүк. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Туһаныллыбыт литература. . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Киириитэ
Актуальнаһа:
Рок музыканы араас көлүөнэ, араас идэлээх дьон интэриэһиргиир буоллулар. Рок музыканы сөбүлүүр-сөбүлээбэт дьон бу музыка дьикти хайысхатын, абылаҥын төһө кыалларынан дириҥник быһаарыахтарын, түргэнник өйдүөхтэрин баҔараллар.
Ол эрээри, баччааҥҥа диэри рок музыкаҔа сахалыы научнай үлэлэр суох буоланнар, идэтийэн ырытыылар бэчээккэ тахса иликтэринэн элбэх сыыһа өйдөбүл, бутуйуу тахсар.
Билиҥҥи көҥүл (демократия) кэмигэр урукку өттүгэр бобуллан сыппыт араас үлэлэр, көҥүллэммэтэх итэҔэллэр, музыкалар суоллара аһылынна. Саһан-бүгэн, дьоҥҥо көстүбэккэ үлэлээбит рок бөлөхтөр сырдыкка тахсар кэмнэрэ кэллэ.
Көҥүл иннинэ бэлэмэ суох көрөөччүлэр рок музыканы араастаан ылыммыттара. Оннооҕор, рогу билэбит диэччилэр, ардыгар рокка музыка атын хайысхаларын - соулу, фанкы, реггини - киллэрэллэр. Ити сыыһата чуолкай.
Баччааҥҥа диэри социологтар, культурологтар, историктар, психологтар, музыковедтар, критиктэр рогу социальнай эрэ көстүү дииллэр. Бырачыас, олоҔу утарар, баламат (храбрость) эрэ суолталаах диэн буолар. Онтон музыката хайдаҔын, толоруллар хаачыстыбатын өйгө оҔустарбаттар.
Критиктэр музыканы ырытарга ырыа ис хоһоонун, артыыс тас көрүҥүн (имиджин) эрэ көрөллөр. Маннык ырытыыга бард ырыаһыттар, эстраднай шоулар рок аатыраллар. Ол сыыһа. Хата рок музыка бары өйдөбүлэ биһиги сахалар оһуохайбыт тэтимигэр, чабырҔахпыт түргэнигэр, ырыабыт дэгэрэҥигэр, тойукпут дьиэрэтиитигэр, олоҥхобут тылыгар-өһүгэр саһан сытар. Өссө чуолкайдаан ойуун кыырыыта-кутуруута, ойуун тугу гынара барыта, таҥаһа-саба (бары атрибута), олоҔо-дьаһаҔа (деятельноһа) рок музыка төрдө буолар.
Дьэ, ол иһин рок музыка саха музыкатын сүрүн бэлиэлэрин (признактарын) илдьэ сылдьар диэн өйдөбүлтэн, аныгы саха рок музыкатын фольклор жанрыгар дьүөрэлээн ырытан, культурологическай өттүнэн эмиэ үөрэтэн, саха сиэрин-туомун, философиятын, саха кэлэр кэскилин, саха төрүт музыкатыгар рок музыка сайдыытын быһаара сатыырбыт билиҥҥи саҥа саха рок музыкатын ирдэбилэ.
Бу үлэбин толорорбор саха культуратыгар, искусствотыгар, фольклорга, этнографияҔа аналлаах үлэлэртэн рок музыка өйдөбүллэригэр сыһыаннаах матырыйааллары хомуйа сатаатым.
Онуоха ордук олоҥхоҕо (Н.В.Емельянов, В.В.Илларионов, С.Д.Мухоплева о.д.а.), этнографическай үлэлэргэ (Сэһэн Боло, Г.У.Эргис, Г.В.Ксенофонтов, П.А.Слепцов о.д.а.), фольклору чинчийиилэргэ (В.В.Илларионов, Н.Е.Петров, К.Д.Уткин, А.А.Билюкина о.д.а.), итини таһынан саха олоҔун-дьаһаҔын, өйүн-санаатын көрдөрөр философскай үлэлэргэ (Б.Н.Попов, К.Д.Уткин, А.Г.Новиков), искусствоведческай үлэлэргэ (Э.Алексеев, Г.Алексеева, В.Беляев, В.Шерстобитов, А.Решетникова о.д.а.) уонна рок архивтар матырыйаалларыгар (А.Козлов, А.Троицкай, А.Макаревич, Н.Харитонов, А.Конников) о.д.а. тирэҔирдибит.
Чинчийии объега: Саха музыкатын сайдыыта.
Чинчийии предметэ: Саха музыкатын сайдыытыгар сахалыы рок сабыдыалын көдьүүһэ.
Сыала: Саха музыкатын сайдыытыгар рок суолтатын быһаарыы.
Соруктар:
1. Рок музыка историятын үөрэтии.
2. Саха музыкатын сайдар суолун чинчийии.
3. Рок саха төрүт музыкатын кытта ситимнэһэр өрүттэрин быһаарыы.
4. Саха музыката сайдыан сөптөөх хайысхатын сабаҕалааһыны наука өттүнэн быһаарыы.
5. Саха музыкатын рок сайыннарар сабыдыала көдьүүстээҕин эксперимент көмөтүнэн дакаастааһын.
СабаҔалааһын:
Саха музыката сайдар суола ордук көдьүүстээх буолуон сөп, өскөтүн:
- музыка сайдыытыгар тэтим быһаарар суолталааҕар олоҔурдахха;
- музыка бары хайысхатыттан рок хайысха (тэтимэ саха төрүт музыкатын тэтимигэр чугаһынан) ордук быһаарар суолталааҔын ылыннахха;
- рок айылҔаттан тахсыбыт психоделическэй хайысхатын Айыы үөрэҔэр туһаайдахха;
- рок саха музыкатын сайдыытын быһаарар суолтатын чопчулаатахха;
- рок музыка кырдьыгы, кэрэни кэрэһэлиир өрүттэрин суолдьут оҥоһуннахха.
Чинчийии кэмигэр маннык ньымалары туһанным:
- чинчийэр проблемабар туһааннаах литератураны ырытыы;
- дьон рок музыкаҔа сыһыанын кэтээн көрүү;
- саха төрүт музыкатын атын омук музыкатын кытта тэҥнээн көрүү;
- саха төрүт музыкатын аныгы музыкальнай инструменнарга алтыһыннарыы (модернизация).
НаукаҔа саҥаны киллэрии (научнай новизна):
1. Саха төрүт музыкатыгар, саха киһитигэр рок өйдөбүлэ уонна рок музыка баарын дакаастааһын.
2. Саха төрүт музыкатын сайдыытыгар рок музыка сайдар суолун булуу (медитация, кут-сүр, итэҔэл, анаарыы айгыта уо. д. а).
Үлэ суолтата (практическая значимость):
1. Бу үлэҔэ рок музыка саха төрүт музыкатын сайдыытыгар суолтата аан бастаан быһаарылынна.
2. Үлэ түмүктэрин музыкальнай үөрэх заведениеларын студеннарын үөрэтэргэ спецкурс программатын оҥорууга туһаныахха сөп.
3. Дьоҥҥо рок туһунан сөптөөх өйдөбүлү тириэрдэргэ пропагандалыырга туһаныахха сөп.
Боруобалаан көрүү (апробация):
• "Табык" рок фестиваллар, рок композициялардаах бары улуустарга гастроллар, рок музыка өйдөбүлүн тиэрдэр сыаллаах телевидениеҕа интервьюлар, видеоклиптэр, студийнай запистар, рок музыканы сайыннарар түмсүүлэр (сейшеннэр), видео-гитарнай оскуолалар.
• "Табык" фестиваль иһинэн рок-конференцияларга кыттыы (1992, 1995, 1998 сс.).
Үлэ тутула: Үлэ киирииттэн, иккилии түһүмэхтээх икки олуктан, түмүктэн, туһаныллыбыт литература испииһэгиттэн турар. Үлэ уопсай кээмэйэ 62 сирэй.
Үлэ сүнньүнэн бэчээккэ тахсыы:
1. Атын ырыаһыппын. – Дьокуускай. 1995, 140 с.
2. Мин сахабын. – Дьокуускай. 1999, 288 с.
I олук: Рок уонна саха төрүт музыката
1 түһүмэх: Рок музыка:
төрдө уонна сайдан кэлбит суола
Рок музыканы араас көлүөнэ, араас идэлээх,рок музыканы сөбүлүүр-сөбүлээбэт дьон бу музыка дьикти хайысхата туох суолталааҕын быһаарыахтарын баҕараллара мэлдьэх буолбатах.
Ол эрээри, баччааҥҥа диэри рок музыкаҔа научнай үлэ суоҕун кэриэтэ. Рок диэн тугун быһаара сатыырга сыыһа өйдөбүл, бутуйуу да үгүс.
Оннооҕор, рогу билэбит диэччилэр, ардыгар рокка музыка атын хайысхаларын - соулу, фанкы, реггини - киллэрэллэр.
Рок диэн өйдөбүлү өйдүүргэ хас да санаа баар. Биллэн турар, бэлэмэ суох истээччилэргэ рок маннык этиллэрэ сөптөөх: бастакытынан, аныгы, муодунай, улахан тыастаах; иккиһинэн, тэтим доҕуһуоллаах.
Специалистар да санаалара атын-атын. Биир санаа суоҕун кэриэтэ. Холобур, "мэйнстрим" диэн ритм-энд-блюз сиэригэр олоҕурар хайысха маастардара Джимми Хендрикс, Эрик Клэптон, Джеф Бек блюз тыаһыгар олоҕурбут музыканы рок быһыытынан ылыналлар.1
Ол аата, кинилэр ырыа тылын ис хоһоонун улаханнык суолталаабакка сүрүн болҕомтолорун музыкатыгар эрэ уурар эбиттэр.
И.Набок рогу маннык быһаарар:
"Рок-музыка – не просто сфера музыкальных интересов и потребностей молодежи, а нечто более широкое – новый способ выражения мировоззренческих принципов, ценностных ориентаций, особого мироощущения, специфическая субкультура".2 Кини быһаарыыта рок социальнай өрүттэрин көрүүнэн хааччахтанан хаалар.
Б.Н.Попов рогу психология таһымыгар таһааран көрөр:
"Киһи психологическай өттүнэн сонуҥҥа, саҥаҕа, иһиллибэтэххэ тардыһар. Чувство, иэйии-куойуу, уйулҕа маассабай диэн ааттанар музыкаҕа баар. Ити кини күүстээх өттүн рок-музыка сүрдээҕин туһанар, дьон-сэргэ болҕомтотун тардар, биһирэбили ылар".3
С.Ермолаев буоллаҕына:
"Рок-музыка билигин тыастан-уустан тэйэн ордук бэйэни иһитиннэриигэ баран эрэр. Ол аата рок-музыка эмиэ киһи-аймах сайдарын кытта бииргэ айылҕаҕа чугаһыы сатыыр", - диэн суруйар. Уонна: "Ким билигин рок-музыкаҕа "былааһы ылыай"? Мин санаабар, ким айылҕаҕа чугас, ол ылыа",4 - диэн эбэн биэрэр. Онон, рогу айылҕа диэҥҥэ аҕала сатыыр.
Онтон А.С.Козлов рок диэни быһаара сатыыр олох даҕаны табыллыбатын этэр:
"Возможно ли дать однозначные определения границ рок-музыки? Возможно ли точно разграничить все ее направления и разновидности? Думаю, что нет..."5 Ити этиитин рок аһары түргэнник сайдан, уларыйан иһэринэн туоһулуур: "То, что было только что популярным, моментально забывается, то, что было новаторским, становится традицией или банальностью, то, что раздражало и отпугивало, начинает нравиться, сложное оказывается доступным, простое – гениальным".6
Бу этиилэри ырытан, түмэн, бэйэ санаатын кытта охсуһуннаран көрөр эбит буоллахха, маннык буолан тахсар.
Рок музыка сүүрүү-хаамыы тэтиминэн, биллэн турар дирбийэр-ньиргийэр тыастаах, эргитэр-урбатар эрчимнээх, олоруу-утуйуу тэтиминэн, тайҕа суугунун, тыал-куус тыаһын, айылҕа тыынын, нуһараҥ уу-чуумпуну, уу-нууралы ойуулуур ураты дьүрүлгэннээх, хомустуу дьүрүһүйэр дьүрүскэннээх, устуу-көтүү тэтиминэн чыпчаалламмат таабырыннаах, хатыламмат далааһыннаах, толкуйдатар хомуһуннаах эбээт. Онон рок музыка диэн, олох өҥүн-дьүһүнүн, үрүҥүн-харатын, өлүүтүн-төрөөһүнүн барытын таарыйар, киһи ис дьиҥин уйулун-уйулҕатын, өрөгөйүн-энэлгэнин, үөрүүтүн-хомолтотун бүтүннүү арыйар, аны илбистээх, хомуһуннаах тылын-өһүн, ураты сыттаах тыаһын-ууһун, кыраманы анаарар өйдөбүлүн, эриэккэһин дайбааһына, эгэлгэтин далааһына сөҕүмэр киэҥин, киһи сүрэҕэр-быарыгар иҥэр ип-итии ис иэйиитин илдьэ сылдьар.
Онон, рок музыка төрдө-силиһэ – фольклор, этэ-сиинэ – классика, мутуга-сарадаҕа – эстрада. Бу үс ситим баараҕай тиит маһы көрдөрөрүнүү, рок музыка дириҥ ис хоһоонноох, бөлүһүөктүүр хабааннаах, ыллыыр-тыаһыыр айымньы биир бастыҥ хайысхата буолар.
Атыннык эттэххэ, рок диэн этиттэрии (медитация) нөҥүө уобараска, турукка, кэпкэ, оруолга киирэр, бэйэни уһугуннарар, барҕа диэн киһи ис эйгэтин хаартатын арыйан сүр сүүрээнин суолун тобулуу оҥоһуллар, толкуйу харахха көрөр айгы анаарыыта, тыл-өс хомуһуна, айылҕа тэтимэ.
Бу этиибитин аны рок төрдүн, сайдан кэлбит суолун ырытан бигэргэтэн көрүөх.
Былыр Африка негрдара АмерикаҔа тиксэллэригэр бэйэлэрин сиэрдэрин-туомнарын, үгэстэрин илдьэ тиийбиттэр. 1920-1930 сылларга Америкафольклору хомуйааччылара Джон уонна Аллан Лоумаксалар афро-американскай народнай музыканы чинчийбиттэр (А.Козлов)7. Оччолорго Америка негрдарын олорор сирдэригэр баар Таҥараҕа үҥэр церковьтарыгар, кулууптарыгар, дансингнарга хас эмэ уонунан негр, бэйэ бэйэлэриттэн субуруччу тутуһан, муостаны тыастаахтык үктээн тэтим таһааран, арыт эргичийэн-урбачыйан, ытыстарын таһынан музыка доҕуһуолланан, ол үҥкүү хороводтарын этэр киһилэригэр хоруйдаан кэнниттэн ыллаһан, биһиги сахалар оһуохайбытыгар ханыылыыр "ринг шауты" диэн үҥкүүлээхтэр эбит.
Ол үҥкүүлэрэ сыыйа тэтимэ түргэтээн, ырыаны-үҥкүүнү таһаарар (запевала) киһилэрэ ол тиҥиргэс тэтими тулуйбакка, онно эбии церковь иһинээҕи сылаастан уу-чаккырас буола тиритэн, бүтэр уһугар тыынын кыайан ылбакка хаһан ыскамыайкаҕа охтуор диэри үҥкүү барар эбит. Оччоҕо иккис ырыаһыт (биһиги өйдөбүлбүтүгэр - кутуруксут) уоһун иһигэр тугу эрэ ботугуруур эбит.
Бу туһунан 1934 сыллаахха Америка музыкальнай критигэ Роберт Пальмер8 суруйбут:
"Несколько десятков черных танцоров шаркали по полу маленькой сельской церкви, тяжело ступая на половые доски в равномерном качающемся такте и отбивая ладонями сложные ритмы. Предводитель издавал громкие звуки, напоминающие монотонное пение, и танцоры мгновенно отвечали ему. Когда запевала, уставший от вздрагивающих ритмов, жары и бешеной скорости пения, падал на скамейку, другой запевала на незнакомом языке продолжал напоминающее кудахтанье пение"9.
Урутаан эттэххэ рок музыка тэтимин, туругун бу үҥкүүттэн ылбыттар. Ол аата "оһуохай" диэн үҥкүүлээх саха омугар рок музыка эппитигэр-хааммытыгар баар эбит. Аны турукка киирбит үҥкүүнү таһаарааччы итэҕэлгэ сыһыана, үҥкүүлүүрүгэр атаҕынан тэтимирэрэ, илиитинэн доҕуһуоллуура, сылайан охторо былыргы саха ойуунугар маарынныыр.
А.Н.Веселовскай10 искусство синкретизмын ырытан көрбүтүн да көрүөх.
Кини Былыргы Греция хороводнай үҥкүүтүгэр обряд, хор, корифей диэни араарар. Веселовскай этэринэн, корифей (биһиги холобурбутугар оһуохай тылын таһаарааччы) этиититтэн кэлин эпос тахсыбыта. Хор хоруйдааһына, эмоцияны (үөрүү, хомойуу, долгуйуу, соһуйуу, дуоһуйуу...) көрдөрөр буолан, лирика үөскээһинин туоһулуур. Оттон драма корифей уонна хор кэпсэтиитин, хамсаныытын түмүгэр үөскүүр.
Бу туһунан саха да чинчийээччилэрэ суруйан тураллар.
Холобура, М.Жорницкая суруйарынан:
"У якутов составной частью народного празднества ысыах были круговые танцы с пением, без них не обходился ни один танец, ни малый, ни большой. Круговые танцы сыграли важную роль и в развитии песенного творчества у якутов. Они сохранили свою эстетическую ценность и свое значение и по сие время".11
Онон бу турук, тэтим толкуй ырыалаах үҥкүү биһиэхэ эмиэ баара эрээри, американецтар "рок" диэн тыллаах музыка хайысхатын эрдэ айбыт кыайыылаахтар эбит. Онон, рок музыка – оһуокай үҥкүүтүн тэтимэ, ойуун кыырыытын туруга буолар диэн сабаҕалааһын оруннаах буолуон сөп.
30-с сыллардаахха патефону уотунан барар проигрыватель солбуйар. Дьон куоракка тардыһыыта элбиир. Пластинка үөдүйэр. Ырыалары уһулар студиялар үөскүүллэр. Бастакы электрогитаралар, бастакы микрофоннар баар буолаллар.
Манна даҕатан эттэххэ, төһө даҕаны рок музыкальнай хайысха быһыытынан Америкаҕа атаҕар турдар, кини (рок) сайдар төрүөтүнэн Россия инженера Л.Термен айбыт терменвокс диэн музыкальнай инструмена буолар. Терменвокс уонна салгыы оҥоһуллубут эмиритон, траутониум, виолен электрогитараны оҥорорго сүрүн төрүөт буолбуттара, электрогитарнай драйвы (энергетика, сүр) үөскэппиттэрэ.
Онон, оччотооҕу ырыа-тойук, музыка масс-культура сайдарыгар төрүөтү үөскэппиттэрэ.
Рок музыка төрдө хайа да омукка айылҕаттан тахсыы, айылҕа доҕуһуола диэн өйдөнүллэр. Рок иннинээҕи "ритм энд блюз" диэн музыка хайысхатын төрдүгэр негр музыкальнай фольклора сытар.
Рок хаһан үөскээбитин чопчу этэр кыах суоҕун да иһин, кини историята Африкаттан тахсыбыта чахчы. Америкаҕа аҕалыллыбыт хара кулуттар бэйэлэрин музыкаларын, киниэхэ тэтим быһаарар суолталааҕын, умнубакка салгыы сайыннарар баҕалаах этилэр.
Ол эрээри, рок Африкаҕа үөскүүр кыаҕа суоҕа. Кини АХШ-ка эрэ үөскүөхтээҕэ, негрдар илиилэригэр үрүҥнэр инструменнара баар буолтун кэннэ.12
Рок Африка уонна Европа музыкальнай культураларын алтыһыыларын түмүгэр эрэ үөскүүр кыахтааҕа. Ити дьиктилээхэй синтез түмүгэр европеец кулгааҕар уратытык иһиллэр музыка үөскээбитэ. Ол музыка уратыларыгар блюзовай нуоталаах "кирдээх" интонация (гамма 3,5 уонна 7 кээмэйинэн аллараа түспүт), мөлтөх өлүүскэ (доля) диэки сыҕарыйбыт акцент, мелодическай олук тэтим сүрүн бытарытыытын (пульсациятын) кытта сөп түбэһимии. Ити барыта "свинг" диэн өйдөбүлгэ аҕалар.
Бу – 30-с сыллардааҕы джаз историята. Карло Болендер диэн чинчийээччи джаз туһунан суруйуутугар рок диэни "үҥкүүлээн эргий" диэн быһаарар. Уонна рок диэн тыл үөскээһинин төрүөтүн 30-с сыллардааҕы джазка көрдүүр оруннааҕын дакаастыыр. Америка оччотооҕу музыкатыгар араас үҥкүү, куолас, инструмент, тэтим, омук, хайысха (стиль) киирэрэ.
Атын дойдулар музыкаларыттан оччотооҕу Америка музыкатын уратыта фольклортан арахса сатаабатыгар, үлэһит ырыатын, спиричуэлы, блюзу, хара-үрүҥ популярнай музыкатын икки ардынааҕы кыраныыссаны чопчу араара сатаабатыгар сытар.
Ол эрээри, кини сайдыытыгар ордук суолталааҕынан, кэнэҕэһин рокка кубулуйуутугар сабыдыаллааҕынан афро-американскай музыка бэлиэтэнэр. Үрүҥ ырыаһыттар харалар музыкаларын үтүктэ сатыыллара. Музыкальнай группаларга Европа виолончелын сэргэ афро-американскай банджо тыаһыыра.
Америка народнай музыкатын бары көрүҥэр (негрдар үҥкүүлэрин блюзовай тэтимэ буоллун, негрдар церковтарыгар толоруллар итэҕэл ырыата буоллун) рок баара диэххэ сөп. Оччолорго ити музыка "рокинг-энд-рилинг" диэн ааттанара.
Рок атаҕар туруутугар блюз (ураты музыкалаах кулут негрдар бырачыас ырыалара) улахан сабыдыалы оҥорбута. Блюз диэн термин англичаннар "blue – курус" диэн тылларыттан үөскээбит.
Классическай блюз толоруллуутун чыпчаалынан блюз "императрицатынан" биллэр Бесси Смитт уонна Луи Армстронг 20-с сылларга ыллыы сылдьыбыттара буолар. Шедевр быһыытынан Армстронг "Cold in Hand" диэн айымньытын бары музыкальнай критиктэр күн бүгүҥҥээҥи диэри билинэллэр. Ырыаһыт күүстээх хойуу куолаһын, Армстронг сурдиналаах турбатын тыаһа – барыта блюз. Онон чуолаан блюз рокка кини биир сүрүн хаачыстыбатын – импровизацияны – киллэрбитэ диэххэ сөп. Блюз рок хайысхата буолбатах, кини рок дууһата диэххэ сөп.13
Негр музыкальнай критигэ Л. Джонс суруйарынан блюзка музыкальнай теория да, кини бэрээдэгин да сиэрэ тутуһуллубат эбит. Блюзовай оркестр соруга үҥкүүһүттэри сылатан сиргэ охторуохтааҕар сытар эбит. Маннык үлүннэриилээх экспрессия рок ураты өрүтэ эбит. Бу "бит" дэнэр тэтимтэн ритм-энд-блюз диэн музыка хайысхата үөскээбит эбит. Бу ураты турук музыкатын (ритм-энд-блюз хайысханы) атыннык ааттаан, үрүҥ американецтарга музыка саҥа хайысхатын рок-н-роллу үөскэппит киһинэн Алан Фрид диэн Кливленд куорат радиостанциятын диск-жокеин ааҕаллар эбит.
50-с сылларга ритм-энд-блюз уонна кантри-мюзик, буги-буги элеменнэринэн байытыллыбыта. Буги-буги диэн мас кэрдээччилэр уонна хамначчыттар ырыаларын ааттыыллар.
Куораттарга вугины оннооҕор профессионал пианистар репертуардарыгар киллэрэр буолбуттара. Негрдар музыкаларыттан тахсыбытын утарбат, туох баар тыаһынан-ууһунан ону дакаастыыр вуги оскуолата Мемфискэ олохтоммут эбит.
1951 сыллаахха А.Фрид Мундог (ый ыта) диэн псевдоним ылан радиоҕа музыкальнай биэриитин "Мундог рок-н-ролл" диэн ааттаабыт. Бу тыл "хамсаа-эргичий" диэн суолталаах эбит.14
1953 сыллаахха суоппар идэлээх Элвис Пресли15 "Сан-Рекорд" диэн устар студияҕа кэлэн, ийэтин төрөөбүт күнүнэн эҕэрдэлээн аан бастаан ырыа ыллаабыт. Кинини "Сан-Рекорд" фирма хаһаайына Сэм Филлипс бэлиэтии көрбүт, профессиональнай записка ыҥырбыт.
1954 сыллаахха Пресли бастакы пластинката тахсар. Америка музыканы истээччитэ сорох соһуйбут, сөхпүт, үксүтэ ылымматах. Кини таҥаһа-саба, баттаҕа, ырыа кэмигэр хамсанара оччотооҕу культура сиэригэр сөп түбэспэтэх.
Дьиҥэр, кини кыанар, үтүө ыалтан төрүттээх, төрөппүттэрин ытыгылыыр, үтүө санаалаах, бэл килбик, кыбыстанньаҥ эрээри, оччотооҕу сиэргэ сөп түбэспэтэх эбит.
Элвис репертуара "хара блюз" иэйиитигэр жесткай тэтимҥэ ырыалардааҕа, өссө бытаан балладалары ыллаан киһи-аймах кэрэ аҥардарын сүрэхтэрин сүүйбүтэ. Кини 1977 сыллаахха өлбүтэ.
50-с сыллар бүтүүлэригэр рок-н-роллу бизнес сферата булар. 60-с сылларга Америкаҕа скандальнай ситуация үөскүүр. Радиостанциялар диск-жокейдара, эфирга ырыаларын ыытаары, продюсертан, менеджертан бэрик ылар буолаллар. Ол айдааҥҥа түбэһэн рок-н-ролл крестнай аҕата Алан Фрид буруйун билинэн хаайыллар, түрмэҕэ өлөр.
50-с сыллардаахха Америкаҕа рок-н-ролл үгэннээн турдаҕына Англияҕа Би Би Кинг уонна Мадди Уотерс гастролларын ухханыгар оҕустаран ритм-энд-блюз британскай вариана тэнийэр. Бу хайысха хас да саҥа музыкальнай стиль үөскүүрүгэр төрүөт буолбута. Кинилэртэн билигин рок дии-дии айманар музыкабыт куорсун анньыммыта.16
Кэлин рок-культура хас да төгүл Америка негрдарын, Ямайка, Латинскай Америка музыкатын араас хайысхаларын сабыдыалыгар киирбитэ. Онтон саҕалаан, рок эрэ буолбакка, диско, евродиско, блюбит, ска, реггей, блюайд-соул, үрүҥ фанк, рэп, брэйк-данс сайдыбыттара.
Рок историята барыта эриэ-дэхси буолбатах этэ. Өрө көбөн тахсыы даҕаны, таҥнары түһүү даҕаны – барыта баара. Саҥа бөлөх (группа), саҥа хайысха үөскүүр кэмэ "чэпчэтиллибит" (поп хайысхаҕа убаммыт) рогунан солбуллан ылара.
Холобур, оннук 1958-59 сс. рок-н-роллу твист, онтон шейк солбуйа сылдьыбыттара.
1962 с. бэлиэ түгэнинэн "Битлз" аан дойду сценатыгар (түһүлгэтигэр) тахсыыта буолбута. Ити кэми үгүс критик музыка улугурууттан арахсыытын кэмэ диэн бэлиэтээбиттэрэ. Оччолорго биг-бит дэнэр хайысха өрөгөйө этэ.
1967-69 сс. "Дип Перпл" (Ритчи Блэкмор – гитара, Ян Пейс – барабаан, Джон Лорд – клавиша, Роджер Гловер – бас-гитара), "Лед Зеппелин" (Джимми Педж – гитара, Роберт Плант – вокал, Джон Пол Джонс – бас-гитара, Джон Бонэм – барабаан), "Коллозеум", "Кинг Кримсон", "Пинк Флойд" (Роджер Уотерс – бас-гитара, Ричард Райт – клавиша, Ник Мэйсон – барабаан, Дэйвид Гилмор – гитара), "Эмерсон, Лейк энд Палмер", "Чикаго", "Йэс", "Ху", "Дженезис", "Джентл Джайт" диэн бөлөхтөр рок музыканы муҥутуур чыпчаалыгар таһаарбыттара.17
Оччолорго рок музыкаҕа араас жанр дэлэйбитэ:
фолк-рок (фольклорга олоҕурар хайысха), арт-рок (айылҕа тыаһыгар уонна психоделикаҕа олоҕурар хайысха), джаз-рок (негр төрүт музыкатын иһинэн сайдыбыт хайысха), хард-рок (кут-сүр, энергетика музыката; тылбааһа даҕаны сүрэх тэбиитэ диэн буолар), кантри-рок (ковбой тыынын илдьэ сылдьар хайысха) о.д.а.
Рок музыка хайдах хайысхаларынан сайдан кэлбитин таблицаҕа көр. Манна киирдилэр рогу үөскэппит музыка хайысхалара, рок хайысха араас жанрдара, Россияҕа уонна Саха сиригэр рок бу хайысхаларын төрүттэспит, тэниппит, сайыннарбыт бөлөхтөр.
Көстөрүн курдук рок хайысхата олус элбэх. Оонньуур музыкаларын ураты өрүттэрэ да үгүс.
Холобура, джазка аккорд кварта үөһээ барар (доминанта-тоника), рок музыкаҕа төттөрүтүн кварта аллараа барар (субдоминанта-тоника).
Рок электричествота суох сатаммат, хайаан даҕаны усилитель, акустическай колонка, микшер нөҥүө эрэ оонньонор. Джаз уота да суох оонньонуон сөп (холобур, контрабас, банджо, саксофон, труба, тромбон).
Россияҕа рок музыка арҕааҥы дойдулартан уон сылынан хойутаан кэлбитэ. Советскай Союзка рок "Битлзтан" саҕаламмыта диэн этэллэр. Арҕааҥы рок-музыканнар сүрүн болҕомтолорун инструмеҥҥа профессиональнайдык оонньуурга уонна аранжировкаҕа уурбут эбит буоллахтарына советскай рок-музыканнар ырыаларын тылын ордук суолталаабыттара.
Өскөтүн арҕааҥы рок тэтимин, доҕуһуолун ылан кэбистэххэ музыката кытта сүтэр диэххэ сөп. Оттон нууччалар рок-ырыаларын тылын ылан кэбистэххэ рок өйдөбүлэ сүтэр курдук.
Онон, 80-с сс. саха рога А.Троицкай, А.Липницкай курдук аан дойдуга биллэр рок критиктэрин болҕомтотун тарпытын, Москваҕа килбиэннээхтик презентацияланан кэлбитин, араас үрдүк таһымнаах рок-фестивалларга кыттыбытын, Саха сиригэр аан дойдутааҕы "Табык" фестиваль ыытыллар буолбутун ити үөһэ этиллибиккэ олоҕуран быһаарыахха сөп. А.Троицкай этэринэн, саха рога арҕааҥы рок икки Россия рога икки уратыларын түмэ сылдьар эбит.
Түһүмэх түмүгэ:
Онон, саха рога – музыка уонна тыл-өс халбаҥнаабат ситимэ.
Оннук ситим туох эмэ төрүттээх, тирэхтээх, олохтоох буоллаҕына эрэ баар буолуон сөп.
Ону быһаардахпытына эрэ сатанар курдук.
Онуоха, биһиги чинчийиибит хайысхатын Б.Н.Попов этиитэ ыйан биэрэр: "Сахаларга бу музыка үөскүөн сөптөөх уонна сайдыан тоҕоостоох социальнай-психологическай эйгэтэ былыргыттан ылата бэлэм буолар эбит диибин.
Биһиги олоҥхолорбутугар, норуоппут уус-уран айымньыларыгар, үһүйээннэригэр, остуоруйаларыгар олоҕу анаарыы, сылыктааһын, түөһээһин матыыптара, үөрүү-көтүү, хомойуу-хоргутуу, кэлэйии-кэмсинии эҥинэ өҥнөөх кырааскалара үтүмэн элбэхтэр".18
2 түһүмэх: Саха төрүт музыката - рок үөскүөн, сайдыан тоҕоостоох социальнай-психологическай эйгэтэ
Саха оҕуһун мииннэ да ырыаһыт диэн буолар. Э.Алексеев суруйан турар:
"Если представить, как бесконечна санная дорога, как усыпляюща трусца приземистой лошадки или задумчив шаг быка, как долго тянутся долгие зимние вечера перед камельком, нетрудно согласиться, что без песни, такой же негромкой, мерной и нескончаемой, жизнь в тайге немыслима, как немыслимо без опьяняющего кругового танца поистине долгожданное краткое и бурное северное лето".19
Оһуохайа суох саха музыкатын ырытар сатаммат. Саха музыкальнай культуратын сайдыытыгар оһуохай улахан суолталааҕын мэлдьэһэр сатаммат. Кинини сахаларга музыкальнай уус-уран уобарас үөскээһинин биир сүрүн төрүөтүн курдук көрөллөр. Музыкальнаһа, соҕотох да буоллар, чуолкай тутуллаах ритмо-мелодическай олуктан турарыгар сытар. Уус-урана – биир киһиттэн саҕаланан баран оһуокай эргииригэр киирбит дьон бүттүүн дуоһуйуутугар көстөр.
Атыннык эттэххэ, бу биир былыргы музыкальнай жанрбыт коллективнай ис хоһоонноох.
Ол аата, музыка бастатан туран общественнай, омук уратытын илдьэ сылдьар көстүү.
Саха музыкальнай фольклора олус баай. Ол эрээри, сүрүн миэстэни ырыа жанра ылар диэххэ сөп. Кини уус-уран айымньы бары жанрдарын хабар (олоҥхолоох оһуокайтан тойуктаах алгыска тиийэ).
Онон, музыка, ону сэргэ поэзия хайдах үөскээбиттэрин ырыттахха сатанар:
"Музыка всегда была и во многом продолжает быть таинственным явлением. Она воздействует на людей средствами, все еще не объяснимыми до конца. Она не нуждается в словах. Поскольку ее содержание нельзя выразить словами или хотя бы пересказать сюжет, подобно тому, как это возможно в отношении изобразительного искусства, постольку к ней не применимы обычные операции логического анализа.
Она может стимулировать работу мускулов уставших солдат, но она не может успокаивать и умиротворять. Она имеет свою собственную, непонятийную логику, иногда очень жесткую. Но основное содержание музыки лежит не в сфере логики, а в сфере эмоций. И тут интересно, что одна и та же музыка может вызвать различную эмоциональную реакцию у различных людей".20
Музыка үөскээһинин быһаарыы кини гносеологиятын кытта сибээстээх.
Ону XIX үйэҕэ Г.Спенсер быһааран турар:
“Отчего происходит, что особенные сочетания нот имеют особенное действие на наши ощущения?.. Разве эти особенные сочетания имеют какие-либо внутренние значения, независимые от человеческой природы? Или разве известное число воздушных колебаний в секунду, за которым следует другое известное число их, выражает в природе вещей скорбь, между тем как обратный порядок этих колебаний выражает радость, разве такое же точно значение получают и все сочетания интервалов, фраз и ударений? Немногие будут так неосновательны, чтобы подумать это.
Или значение этих особенных сочетаний только условно? Может быть, мы познаем смысл их подобно тому, как познаем смысл слов - замечая, как другие понимают их? Эта гипотеза... совершенно противоположна опыту каждого из нас. Каким же образом объясняются музыкальные эффекты?.. Если музыка принимает как сырой материал различные изменения голоса, составляющие физиологические результаты возбужденного чувства, придает им большую силу, сочетает их и усложняет, если... она производит идеализированный язык эмоций, - тогда могущество ее над нами понятно”.21
Спенсер музыканы психофизиолог хараҕынан көрөр. Кини этэринэн, музыкаҕа чувство күүркэйиитэ дьаала хоту этиллэр. Оччотугар, кыыл даҕаны музыкалыыр кыахтаах буолан тахсар.
Холобур, чыычаах ырыата эмиэ итинник механизмнаах курдук буолар.
Ол эрээри, итинник этии төһө да сыыһа буоллар, уопсай хайысхата сөп быһыылаах. Онон, научнай сабаҕалааһыммыт олоҕун (обоснованиетын) быһыытынан туттуллуон сөп дии саныыбыт.
Онон, музыканы "идеализированный язык эмоций" (Спенсер) диибит.
Ол эрээри, кини киһи куолаһын акустическай эрэ өрүттэриттэн (күүһүттэн, тембрыттан, диапазонуттан...) тутулуктаах буолбатах. Социальнай өрүт эмиэ учуоттаннаҕына сатанар. Киһи киһилиин алтыһыыта, бодоруһуута, саҥарар саҥата музыкаҕа сабыдыаллыыра биллэр суол.
Ону аныгы психофизиологтар чинчийиилэрэ бигэргэтэр (А.Н.Леонтьев). Музыкальнай слух "системнай функция" быһыытынан тыл сабыдыалынан сиэттэрэн сайдар.
Онон, омук-омук музыкальнай слуҕун уратытын, кини тылын уратытын быһаарбакка, чинчийэр сыыһа.22
Спенсер ол туһунан эмиэ этэр. Кини суруйарынан, музыка эмоцияны кытта ыкса сибээстээх. Көннөрү саҥа тыла - идея бэлиэтэ, тон - чувство бэлиэтэ (Спенсер). Тон күүһүрэн ылыытын (cadans) Спенсер өй-санаа этиитин эмоция быһааран, чопчулаан биэриитэ (“комментарий эмоций к предложениям разума”) диэн ааттыыр.23
Онон, вокальнай музыка ырыа тылыгар сытар ис хоһоону быһааран биэрэр диэххэ сөп.
Бу этиибитигэр туоһу оҥостон, Антон Рубинштейн Шопен балладатын ырыппытын аҕалыахха сөп:
“Возможно ли, чтобы исполнитель не чувствовал потребности представить в ней слушателю полевой цветок, дуновение ветра, заигрывание ветра с цветком, сопротивление цветка, бурные порывы ветра, мольбу цветка о пощаде и, наконец, смерть его? Или же может быть переименовано: полевой цветок - сельская красавица, ветер - молодой рыцарь. И так - почти в каждой инструментальной пьесе”.24
В.Шерстобитов итини эмиэ бэлиэтиир:
“Изменчивыми, заменяемыми оказываются в музыке образы движения, борьбы, эмоций и волевых мотивов - образы отношений между некиими эмоционально-волевыми началами. Именно эти образы отношений и дают ясное представление о смысловом значении музыкального образа”.25
Ол аата, сүр уонна кут (материя уонна дух) хамсааүынын музыка чопчу быһаарар эбит. Хас-биир предмет хамсааһына, хас-биир көстүү сайдыыта бэйэтигэр эрэ сыһыаннаах, ураты (ол быыһыгар слухо-ритмическэй) характеристикалаах. Атыннык эттэххэ, музыка уобарастара.
Музыка (уонна литература) кэмнээх (временной) искусство диэн ааттанар.
Оччотугар, С.В.Калачева бэлиэтииринэн, кинилэри тэтим (ритм) быһаарар суолталанар.
Б.Томашевскай буоллаҕына:
«В музыке ритм связан с жизнью звука, его создают повторы мелодических периодов, ладовых переходов и т. д.," - диэн суруйар.26
Онон, музыка уонна киһи саҥата ыкса сибээстээхтэрэ чуолкай диэххэ сөп. Киһи саҥарар аппаратын эбэн, сайыннаран биэрии быһыытынан көрүллүөн сөптөөх, варган (хомус) биир былыргы музыкальнай инструмент диэн этиллэрэ мээнэҕэ буолбатах буолуохтаах.
Ол эрээри, үгүс чинчийээччилэр бэлиэтииллэринэн, саамай былыргы музыкальнай инструменнар охсон тыаһы таһаарар буолуохтаахтар.
Холобур, дүҥүр.
Сорох чинчийээччи былыргы дьон үҥкүүлэрин көҥдөй маһы былаайах маһынан охсон доҕуһуоллуур этилэр диир. Сорох буоллаҕына оннук доҕуһуоллуүр маҥнайгы инструмент оруолун киһи атаҕынан сири битийэрэ, ытыһын таһынара толороро диэн суруйар.
Хайа сабаҕалааһын ордугун быһаарыы биһиги сорукпутугар киирбэт.
Биһиги чинчийиибитигэр тоҕоостооҕо маннык:
музыкальнай инструмент үөдүйүүтэ мелодико-ритмическэй функция киһи куолаһыттан арахсан доҕуһуол анал партиятыгар кубулуйуутун туоһулуур. Инструмент көмөтүнэн дорҕоон интонациятын үөһээ-аллараа хамсатыы салгыы сайдан музыкаҕа кубулуйуутун киһи-аймах бииргэ түмсэн (обществаҕа) олоруута түргэтэппитэ. Бииргэ олоруу түмүгэр музыкальнай искусство баар буолбута.
И.Рыжкин этэринэн:
“В основе стремления к совместному массовому исполнению, а также и к повторению мелодии одним, вторым (и далее) человеком лежит - в конечном счете - “объединение переживаний многих различных людей, обязательно связанное с общностью их действий (процессов труда, шествий и т.д.)”27
Ф.Энгельс «Происхождение семьи, частной собственности и государстваһ диэн үлэтигэр Америка индеецтэрин культуратыгар үҥкүү сүҥкэн оруоллааҕын бэлиэтээбитэ..28
Саха оһуохайа (Г.У.Эргис суруйарын аахтахха) Рыжкиннаах Энгельс этиилэрин эмиэ бигэргэтэр:
«Круговые танцы ысыаха представляют собой искусство синкретического характера. В них сочетаются танец – ритмический шаг, подскоки и прыжки с приплясыванием, музыка – мелодия песни, исполняемая запевалой и хором, и поэзия – художественная импровизация певца в традиционной народной форме. И только тот певец-запевала добивался всеобщего признания, который в равной мере владел мастерством во всех этих трех составных частях круговых танцев".29
Р.К.Маак 1853-54 сс. Бүлүү уокуругар сылдьан баран бэлиэтээн турар:
«Все участвующие составляют круг… и начинают тихо и с важностью двигаться по кругу, следуя с востока на запад, т. е. по направлению движения солнца. Двигаясь таким образом, они по временам торжественно кланяются, приподнимая то правую, то левую ноги, отбивая ими мерный такт…"30
Уус-уран, музыкальнай уобарас итинник үөскээбит эбит. Чопчу биир эрэ тэтимнээх, биир эрэ тональноска толоруллар да буоллар сүрүн тэттик мелодиялаах – ол иһин музыкальнай. Киһи туруга, хомолтото-үөрүүтэ уларыйан иһэр көстүүтүн көрөөччү өйүгэр-санаатыгар өйуулаан тириэрдэр – ол иһин уус-уран.
Онон, музыка тыла киһи саҥатыттан арахсан сайдыыта музыкальнай түһүмэх бары кыттааччыларын тыла-өһө, хамсаныыта бүттүүн дьүөрэлэһиэхтээҕинэн салайтарбыта.
“Коренная потребность в совместном массовом интонировании и точном повторении одних и тех же интонаций породила строго фиксированную систему звуко-высотных и ритмических отношений музыкального искусства” (И.Рыжкин).31
Ол аата, музыка хайаатар да баар буолуохтааҕа бастатан туран общественнай, омук уратытын көрдөрөр ирдэбил.
“В основе первобытной музыки лежали исторически сложившиеся в общественном быту интонационные обороты... Сюда вплеталось и более или менее точное воспроизведение звукопроявлений окружающей среды”32 – диэн чинчийээччилэр быһааран тураллар (Спенсер, Бюхер, Борев).
Бу суруйбуппут сүнньүнэн маннык түмүгү оҥоруохха сөп:
Киһи тыыннаах саҥата уонна киһи куолаһа айылҕа тыаһын үтүктүүтэ былыргы дьон музыкаларын тылын сүрүн матырыйаала буолбута диэн сабаҕалааһын оруннаах курдук.
Ити тылы Кристофер Кодуэлл "үрдэтиллибит" (приподнятый) диэн ааттаабыта:
«Поэзия – прежде всего песня. А песню, немыслимую без ритма, поют обычно в унисон, она передает общее настроение. В этом одна из загадок приподнятой речи."33
Уонна эбэн биэрэр:
«У первобытных народов приподнятый язык употреблялся в торжественных случаях. Приподнятость исчезает, когда текст записывается. Приподнятость достигается тем, что слова сопровождаются музыкой или незатейливым ритмом, тем, что слова произносятся нараспев. Представляется заманчивым предположение, но только предположение, что ритмическая речь до возникновения письменности всегда звучала в сопровождении незамысловатой музыки. Более того, можно прийти к выводу, что музыка родилась одновременно с первобытной поэзией."34
Музыка уонна поэзия хайдах үөскээбиттэрин бастакынан 1896 с. араас омук үлэҕэ туттар ырыатын (трудовые песни) ырыппыт К.Бюхер быһаара сатаабыта. Г.В.Плеханов Бюхер бу проблеманы экономист-учуонай хараҕынан көрбүтүн тоһоҕолоон турар.
Хомойуох иһин 19-с үйэ филологтара уонна философтара былыргы искусство төрдүн магия уонна религия эйгэтигэр эрэ көрдүүр этилэр. Кинилэр сүрүн этиилэрэ тэтим (ритм) айылҕата анаарыы айгытыгар (сверхъестественнайыгар) түмүллэн хаалара.
Ол ордук киэҥник Ницше идеализмын теориятыгар суруллубута.
С.В.Калачева суруйарынан:
«Даже самый талантливый из русских дореволюционных филологов – Александр Веселовский (1836-1906) не поставил вопрос о роли трудовых ритмов, хотя представил увлекательную картину того, как в древности первоначально не различались виды искусства. Танец, музыка и песня существовали в то время в неразрывном – синкретическом, как он называл, единстве. Потом из песни-пляски постепенно выделились, приобрели самостоятельность танец и музыка и, наконец, поэзия – искусство слова с ее стихотворным ритмом".35
Веселовскай ырытыыта Африка уонна Океания былыргы фольклорун баай мытырыйаалыгар олоҕурбута. Үгүс чинчийээччи баччааҥҥа диэри кини теориятын сүрүн балаһыанньаларынан туһаналлар.36
Веселовскай теориятыттан бу проблеманы дириҥник хоруппут К.Бюхер түмүгэ маннык буолбута:
“На низких ступенях развития работа, музыка и поэзия представляли собой нечто единое, но что основным элементом этого триединства была работа, между тем как остальные составные части имели только второстепенное значение. То, что их соединяло, был общий присущий им всем ритм, который являлся сущностью как древней музыки, так и древней поэзии, в работе же появлялся только на известных ступенях”.37
Бюхер этэринэн, былыргы үлэ ырыаларын (чуолаан хос ырыалар) үлэ бэйэтин тыаһын-ууһун вокалга киллэриллибит көстүүтүн курдук көрүөххэ сөп. Былыргы толорооччу сүрүн болҕомтотун музыка тэтимигэр уурара. Тоҕо диэтэххэ, музыка тэтимэ үлэ хамсаныытын тэтимин тохтообокко тутуһарга көмөлөһөрө. Бу икки тэтими алтыһыннарыы кинилэр иккиэн киһи тыыныттан тутулуктаахтарынан быһаарыллар.38
Ырыа сайдыытын онтон кэлэр кэрдииһэ тыас-уус быыһыгар судургу этии кыбыллан биэрбититтэн саҕаламмыта (Бюхер).
Ол иһин, былыргы ырыа анал кубулуйбат тексэ суох эбит. Бастатан туран кини мелодията сайдыбыт. Онтон салгыы ырыа сайдыытыгар доҕуһуоллуур инструменнар кыбыллан биэрэллэр. Оннук инструментальнай музыка (бастаан ритмическэй, онтон мелодическай) кэмэ кэлбитэ.
Аны, чуолаан саха ырыатын, музыкатын сайдан кэлбит суолун, бу эппиппитигэр олоҕуран, ырытан көрүөх.
Э.Е.Алексеев саха былыргы музыкальнай инструменнарын туһунан маннык суруйбута:
«В основном это различные виды ударных, не имевших точной настройки. И потому можно сказать, что вклад якутских инструменталистов в формирование национального ладового мышления, очевидно, был более чем скромным. Их искусство, как и традиционный якутский танец, преимущественно связано с народной песней. Подчиненное песенному фольклору, оно являлось в интонационном отношении лишь его пассивным отражением".39
Ол аата, саха төрүт ырыатын интонацията инструмент көмөтүнэн доҕуһуола суох, сольно-вокальнай ньымаҕа олоҕурбут. Г.Эргис итини эмиэ бэлиэтээн турар: «В живом исполнении песни текст и мелодия составляют единство, одно целое словесно-музыкальное произведение".40
Омук-омук музыката уратылааҕын Беляев этиитинэн сиэттэрэн быһаарыахха сөп:
“В то время как человеческий голос и инструменты без фиксированных ладов являются, условно говоря, сферой свободного в интервальном отношении мелодического творчества, - музыкальные инструменты с фиксированной шкалой служат средством закрепления исторических этапов развития мелодики и вместе с этим отдельных ладообразований и целых ладовых систем. Звуковые шкалы музыкальных, в первую очередь лютневых инструментов - это, по существу, ранний эквивалент нотной письменности” (Беляев, ЛСНМ).41
Итинтэн сылыктаатахха, саха төрүт ырыата нотаны суруйуу итинник солбудаһыга суох эбит:
«Ни хомус с его многообразием тембров и стесненной звуковысотностью, ни якутская скрипка, лишенная общепринятой настройки и прочных традиций исполнительства, не могли сколько-нибудь существенным образом ограничить свободу якутской вокальной монодии, так как редко вступали в непосредственный контакт с интонационным замыслом певца. Вмешательство инструментальной техники в якутскую фольклорную интонацию началось значительно позже, по существу уже в наше время" (Э.Алексеев).42
Н.К.Антонов олоҥхо инструменынан доҕуһуолланар этэ диэн сабаҕалаан суруйан турар.
В.В.Илларионов ити сабаҕалааһын сыыһатын дакаастыыр:
“Ни у Р. Маака, ни у М. Н. Жиркова... нет доказательств, что олонхосуты сопровождали тойук игрой на... инструменте. Как отмечали сами авторы, видимо, им (дюгюром) пользовались шаманы. Таким образом, исполнение олонхо под аккомпанемент кобыза ...или другого музыкального инструмента, на наш взгляд, маловероятно”.43
Аны, саха ырыаны толорор ньыматын ырытан көрүөх.
Дьиэрэтии.
Дьиэрэтии, ханнык да атын ырыаҕа маарыннаабат тембрдаах буолан, саха толорор ньыматын омук быһыытынан уратытын түмэ сылдьар диэн үгүс чинчийээччи бэлиэтиир. Бу – көннөрү хабарҕа, куолай ырыата буолбатах.
Кини анал фальцетнай дорҕоон (кылыһах) хойуутук туттулларынан биллэр:
«Имея характер кратких акцентных ударов особого тембра, то сравнительно редких, то частых, порой высотно неопределенных, но нередко очень отчетливых и постоянных по тону, кылысахи образуют своего рода мелодический и ритмический контрапункт к основному напеву. В результате возникает эффект “инструментального сопровождения”, или, точнее, возникает иллюзия разнотембрового “сольного двухголосия” (Э.Алексеев).44
Дьиэрэтии импровизацията суох сатаммат. Тойуксуту ырыатын-тойугун тылын тута айар бэйиэт курдук көрүөххэ син. Тойуксуттар биир тойугу хос толороллоругар хайаатар да ханнык эмэ уларытыы киллэрбит буолаллар. Бэл диэтэр сорох тойуксут тэтимин кытта уларытар. Онтон сылтаан мелодия да арыый атыннык иһиллэн кэлэр.
Ол эрээри, тойук импровизацията хааччаҕа суох барбат. Кини да син кыраныыссалаах. Тойуксут үксүгэр бэйэтэ баһылаабыт интонациятын хааччаҕыттан туоруу сатаабат. Арай, тойугун араас дьэрэкээн вокальнай каденциянан киэргэтэр.
Г.Эргис дьиэрэтии туһунан маннык суруйар:
«Самой массовой формой пения в прошлом у якутов было пение на протяжный горловой напев «дьиэ буоһ или «дьиэрэтииһ. «Дьиэ буо!һ («Ну вот!һ) – это начальный возглас, задающий тон пению. Песни этого типа отличаются свободным размером стиха и напева, нетемперированностью лада и своеобразными форшлагами – «дьиэрэтии" или «кылыhах" (Г. У. Эргис).45
М. Н. Жирков, Г. А. Григорян С. А. Кондратьевити туһунан эмиэ суруйаллар.46
Саха төрүт ырыатын толорор иккис ньыматын дэгэрэҥ туһунан Э.Алексеев суруйарыгар олоҕуран толору ырытартан туттуннубут:
«Как ни заманчив тезис “два стиля - две ладовые системы”, по отношению к традиционным якутским песням он был бы ошибочен. Даже сегодня, когда оба стиля вполне обособились друг от друга, когда один из них (дьиэрэтии) обнаружил тенденцию к ладоинтонационной “консервации”, к замыканию в узком кругу общеупотребительных попевок, а широко бытующие напевы дэгэрэн, напротив, выказали способность к быстрому развитию и активному восприятию диатонических и пентатонических влияний, - звуковысотная система обоих стилей в глубокой своей основе остается по-прежнему единой. ... Основные звукоряды большинства традиционных песен в принципе совпадут. ...И коль скоро единая ладовая система охватывает противостоящие друг другу песенные стили, трудно говорить о ладовой специфике жанров".47
Атыннык эттэххэ, саха төрүт ырыатын жанрдарын интонационнай кыраныыссалара чуолкайа суох курдук. Э.Алексеев этэринэн, атын жанртан атын жанрга көһө да сылдьан толорооччу кытта баар буолар.
Бюхер концепцията этэринэн, музыка уонна поэзия иккиэн төрдүлэрин үлэттэн ааҕыналлар. Үлэ (деятельность) эрэ тэтимэ музыка уонна тыл тэтимин үөскэтэр.
Ол иһин, Бюхер музыка бары өлүүскэлэриттэн (элеменнэриттэн) тэтими эрэ арааран ылан ырытар.
Ол эрээри, кини тэтими (ритмы) размеры (хатыланар олугу) кытта холбуу тутар. Аныгы чинчийээччилэр ону ылымматтар.
Холобур, В.Шерстобитов Бюхер концепциятын кириитикэлиир:
"Кроме того, само понятие ритма в трудовых песнях сводится Бюхером к представлению о размеренных, регулярно повторяющихся движениях работающего, иначе говоря, к тому, что в музыке называют метром или размером, тогда как собственно ритмическое движение предполагает разнообразные формы нарушения исходной метрической основы путем перегруппировки длительностей, смещения акцентов и некоторыми другими способами. Наконец, Бюхер никак не объясняет происхождение и сущность основного элемента музыки - мелодических интонаций".48
Ол эрээри, оруннаах өрүттэрин эрэ чорботор буоллахха, Бюхер концепциятын чинчийиибит сабаҕалааһынын наука өттүнэн олохтонуутун курдук ылыныахха син.
Метр (размер түмүллүүтэ) диэн дорҕоон (хамсаныы) биир тэҥник, биир киэбинэн кубулуйбакка баран иһиитин ааттыыллар. Ритм буоллаҕына – метр кубулуйбат киэбин мелодияны саҥа хайысхалыыр баҕаттан анаан-минээн кэһии.
Былыргы ырыаҕа сүрүн суолта сюжет ис хоһоонугар бэриллэр эбит.
Итини К.Штайнен бэлиэтиир:
«Сообщающий рисунок древнее, чем украшающий".49
Бу этиибитин саха ырыатын холобуругар ырытан көрүөх:
Көмүстүүр ини
Түөстэрдээх ини
Күөрэгэйдиир ини
Чыычааҕым ини
Оҕотуон ини
Сэгэттэй!
Эбэтэр:
Тоҕуһуктуур эрэ тоҕойдоох
Торҕоонуктуур эрэ айаным
Суолларын эрэ тобулаахтыыр
Туһааннардаах эрэ доҕорум...
Эбэтэр:
Ыгым-ыгым!
Бобо туппут,
Ыгым-ыгым!
Болтуолаах,
Ыгым-ыгым!
Хам туппут
Хаалтыстаах,
Ыгым-ыгым!
Маҥан дьоруо
Аттардаах,
Ыгым-ыгым!
Махсыахалыыр
Ыгым-ыгым!
Суруксут…
Манна көстөрүнэн, тылын тэтим сиэринэн (санаа этиллиитин алдьаппакка) сааһылыырга үөрэнэн эрэ баран киһи ырыа-тойук, поэзия тылынан хоһуйан толорорго үөрэммит буолуон сөп эбит.
Былыргы ырыа дорҕооно дьүөрэлээх, доҕуһуол оруолун толорор эрээри, ырыа сүрүн санаатыгар дьүөрэлээх эмоцияҕа олоҕурбут тэтим (ритм) бастакы миэстэҕэ турар. Кэлин онно инструмент доҕуһуола эбиллэн биэрэр.
Холобур, дүҥүр, хомус. Кинилэр кыттыһыылара ырыа-тойук эмоциональнай кыаҕын күүһүрдэн биэрэр.
Дьоппуон чинчийээччитэ Л.Тадагава былыргы хомус хайдах туттулларын маннык ойуулуур:
«Играющий на варгане, особенно на металлическом, прижимая к зубам инструмент, легко может войти в транс, т. к. через череп вибрация инструмента доходит прямо до мозга. Такие инструменты, как пояс с металлическими трещотками или бубен, издающие монтонные и одновременно сложные звуки, известны как шаманские принадлежности. После долгой игры эти инструменты «перевозят" шамана в другой мир. У варгана такое же воздействие".50
Араас омук улуу ырыаһыттар тустарынан (холобур, Орфей – Былыргы Греция) номохторун ити суруйуу быһаарар курдук.
Г.Эргис В.Л.Серошевскай 1890 сс. сурукка киллэрбит номоҕуттан Нам ырыаһыта Артамону холобур аҕалар:
«Когда он пел, с женщинами случалась истерика (мэнэрийэр vhvлэр), мужчины, очарованные, ослабевшие, точно маленькие дети, не могли уйти. От его пения сохли деревья и люди теряли рассудок”.51
Тэтим суолтатын туһунан суруйуу суоҕун кэриэтэ. Арай, музыковедтар уонна музыканы ырытар психологтар бэйэлэрин үлэлэригэр тэтими ахтан аһараллар. Үгүс чинчийээччи тэтим моторнай (хамсаныы) айылҕалааҕын чорботон суруйар:
• «Восприятие ритма никогда не бывает только слуховым, оно всегда является процессом слухо-двигательным" (Б.М.Теплов).52
• «Впечатление ритма обязано своим появлением системе кинестетических ощущений...";
«...последовательность слуховых стимулов вызывает параллельный аккомпанемент в форме сенсорных рефлексов, возникающих в той или другой части тела...";
«Попытки понять какую-нибудь последовательность в различных ритмических формах всегда сопровождаются моторным подчеркиванием тех элементов, акцентировка которых характерна для данного ритма" (Р.Мак-Даугал).53
Музыка тэтимин ырытааччылар акцент (күүһүрдэр охсуу) курдук тэтим биир уһулуччу суолталаах өрүтүн бэлиэтииллэр:
• «Без акцента нет ритма" (Б.М.Теплов).54
• «Ритм характеризуется тем, что появляются акценты. Иначе говоря, акцент создает ритм" Н.Кафка).55
• «Элементарным условием феномена ритма является периодическая акцентация в слуховой последовательности, протекающей при специфических временных отношениях" (Р.Мак-Даугал).56
Үлэ (деятельность) тэтимэ искусство эйгэтигэр сүрүн тосхол (принцип) быһыытынан көһүүтэ икки усулуобуйаттан тутулуктаах:
1. Үлэ (деятельность) уонна уус-уран айымньы төрдүлэрэ биир.
2. Уус-уран айымньы эмоцията суох буолбат. Тэтим буоллаҕына эмоциональнай эйгэ ситимин уонна логикатын сүрүннүүр өйдөбүл.
Онон, айар киһи (ырыаһыт, тойуксут, олоҥхоһут) олоҕун опытын сүнньүнэн ритмическэй опыт курдук көрүөххэ сөп (В.Шерстобитов).57
Түһүмэх түмүгэ:
Саха төрүт музыката хайдах сайдан кэлбит суолун ырытан көрдөххө, кини үгүс сүрүн быһаарар суолталаах өрүттэрэ (синкретизмэ, айылҕа дорҕоонугар олоҕурара, мелодията монодическай тутуллааҕа, тэтимэ) Рок туһааннаах өрүттэриниин биир төрдүлээхтэрэ көстөн кэлэр.
Ол аата, саха төрүт музыката – рок үөскүөн, сайдыан сөптөөх социальнай-психологическай эйгэтэ дэниэн сөп.
II олук: Рок саха төрүт музыкатын сайдыытын
быһаарар суолтата
1 түһүмэх: Саха төрүт музыката уонна рок алтыһар өрүттэрэ
Диахроннай, ол эбэтэр омук олоҕун араас кэмнэрэ туох уратылаахтарын, маарыннаһардаахтарын быһаарарга историческай тэҥнээн көрүү (сравнительнай-историческай анализ) ньыматын туттар ордук көдьүүстээх. Биһиги санаабытыгар, төрүт музыка үөскүүр кэмэ уонна сахаларга рок үөдүйүүтэ саха омуга олорон кэлбит олоҕун суолугар "синфазнай", атыннык эттэххэ, кэрдиис кэмнэрэ атын-атын да буоллар, омук культурата сайдыытыгар сабыдыаллыыр суолталара тэҥ, көстүүлэр:
Онон, саха төрүт музыката – рок үөскүөн, сайдыан сөптөөх социальнай-психологическай эйгэтэ диэн сабаҕалыыр эбит буоллахпытына, саха төрүт музыката уонна рок алтыһар өрүттэрдээҕин ырыттахпытына сатанар.
Ол аата, сахалар төрүт музыкалара үөскүүр уонна рок үөдүйэр кэмнэрин тутула (формулата) атылыы диэн сабаҕалааһын оруннааҕын, оруна суоҕун быһаарыахтаахпыт.
Бастатан туран, тэҥнэниллиэхтээх кэмнэрбит ханнык өрүттэрин ырытарбытын чопчулуох:
• тэҥнэниллэр көстүүлэр кэмнэрин характеристиката (историческай контекст), өй-санаа туруга (философия);
• психологическай өрүттэрэ;
• ис хоһоонноро;
• тутуллара.
Тэҥнэниллэр көстүүлэр кэмнэрин характеристиката (историческай контекст), өй-санаа туруга (философия).
1. Кэрдиис-кэм уопсай характеристиката.
Төрүт музыка үөскүүр кэмэ – сахалар өбүгэлэрэ түмсэн, омук быһыытынан атахтарыгар турар кэмнэрэ. Омук үөскүүр кэмэ. П.А.Ойуунускай "үс саха үөскүөҕэ, түөрт саха төрүөҕэ" диэбит кэмэ. Музыка саҥа үөскүүр, искусство быһыытынан сайдан барар.
Сахаларга рок музыка үөдүйэр кэмэ – саха омуга саҥа кэрдиискэ тахсар кэмэ, Советскай Союз ыһыллан, дойдубут тосту уларыйар, атыннык эттэххэ саҥа дойду үөскүүр кэмэ. Саҥа музыка үөскүүр, искусство биир ураты көрүҥүн быһыытынан сайдан барар.
Өй-санаа туруга (философия).
Ырыа-хоһоон музыка нөҥүө алтыһыытын быһаарарга Э.Алексеев үс структурнай таһымы араарар уонна суолталарынан наардыыр.58
Ону, саха итэҕэлигэр баар үс кут өйдөбүлүн кытта алтыһыннардахха, маннык буолан тахсар:
Хоһоон тутула
Ырыа тутула
1. Ийэ кут
Тыл суолтата
Интонация
2. Буор кут
Тэтим
Тэтим
3. Салгын кут
Интонация
Тыл суолтата
Э.Алексеев этэринэн, 1-2-с таһымнар ырыа-хоһоон ис хоһоонун сүрүн быһаарар суолталаахтар. 3-с таһым уларыйыыта ис хоһоон тосту уларыйыытыгар тириэрдибэт.
Чинчийээччи саха төрүт ырыатын тылын уонна музыкатын интонациялара бэйэ-бэйэлэригэр олус чугастарын бэлиэтиир.
Саха саҥатыгар дорҕоон дьүөрэлэһиитэ (аһаҕас дорҕоон сингармонизма, аллитерация о.д.а.) үгүс омук тылынааҕар күүстээҕэ итинник түмүккэ аҕалар.
Ол да иһин, саха фольклоругар ырыанан саҥа уонна көннөрү саҥа бэйэ-бэйэлэригэр көһөн биэрэ, кубулуйа сылдьар жанрдара үгүс.
Холобура, чабырҕах, олоҥхо, алгыс, ойуун кыырыыта. Норуот ырыатын мелодикатыгар саха тылын дорҕоонун тутула хайдах сабыдыаллыырын туһунан Н.Д.Дьячковскай "Звуковой строй якутского языка" (Дьокуускай, 1971) диэн үлэтигэр ааҕыахха сөп.
Ити өттүттэн саха төрүт музыкатын уонна саха аныгы вокальнай искусствотын көрүҥнэрин тэҥнии тутар эбит буоллахха, рок музыка бары көрүҥнэртэн төрүт музыкабытыгар ордук чугас буолан тахсар:
Саха
төрүт музыката
Сахаларга
рок музыка
1. Ийэ кут
Тыын (духовность)
Тыын
2. Буор кут
Тэтим
Тэтим
3. Салгын кут
Турук
Турук
I олук 2-с түһүмэҕэр бэлиэтээн аһарбыппыт курдук, былыргы ырыаҕа сүрүн суолта сюжет ис хоһоонугар бэриллэр эбит.
Итини К.Штайнен бэлиэтиир:
«Сообщающий рисунок древнее, чем украшающий".59
Былыргы ырыа дорҕооно дьүөрэлээх, доҕуһуол оруолун толорор эрээри, ырыа сүрүн санаатыгар дьүөрэлээх эмоцияҕа олоҕурбут тэтим (ритм) бастакы миэстэҕэ турар. Эмоция буоллаҕына ырыа-тойук тыынын биэрэр.
Саха төрүт музыкатыгар даҕаны, саха рок музыкатыгар даҕаны тыыннара (музыка тылынан эттэххэ, интонационнай тутула) киэргэтэр эрэ суолталаах буолбатах. Сүрүн суолталара – интонационнай тутулларынан (тыыннарынан) ис хоһоону биэрии.
Оттон, ис хоһоонноругар көстөр чопчу философскай өй-санаа туһунан этэр эбит буоллахха, саха төрүт музыката уонна саха рок музыката иккиэн кут-сүр музыката диэн ааттаныахтарын сөп. Иккиэннэригэр саха төрүт итэҕэлигэр сөҥө сылдьар дуализм, кут уонна сүр (дух уонна материя) дьүөрэлэһиилэрин, сомоҕолоһууларын, арахсыспат эйгэлээхтэрин философията баара өтө көстөр.
Холобур, П.А.Ойуунускай "отут суол олоҥхоттон оҥуһуллубут""Дьулуруйар Ньургун Боотур" олоҥхотун ылан көрүөх:
Былыргы былдьаһыктаах дьылым
Быралыйар быраман мындаатыгар,
Урукку охсуһуулаах дьылым
Уларыйар улаҕа өттүгэр,
Алдьархайдаах ааспыт дьылым
Аҥаарыйар анараа таһаатыгар,
Орто туруу дойду
Отут биэс биис ууһа
Ол-бу улуус диэн
Иннинэн сирэйдээххэ,
Ичээн эттээххэ,
Икки атахтаахха
Иһиллэ илигинэ...
...Орто туруу дьаҕыл дойду диэн
Оҥоһуллубута эбитэ үһү...
Аны саха рок музыкатыттан холобурда ылыахха:
Былыыр-былыр
халлаан кэдэрийэн,
Күн эркиниттэн
итии бытархай эмтэрийэн –
Аан дойдуну төрөппүт,
сиртэн ыйы көөрөппүт...
...Аан дойдуга кырдал кырыс
үүммүт-тыыммыт,
Киэҥ куйаарга элбэх сулус
күлүм гыммыт...
Тэҥнэниллэр көстүүлэр психологическай өрүттэрэ.
Киһи личность быһыытынан сайдыыта, онно суолта уурбатыҥ үрдүнэн, үс ирдэбилгэ хайаатар да эппиэттиир диэн буолар.
Ону Тэн-Рубакин сокуона дииллэр. Ол сокуон ирдэбиллэри ааттыыр уонна быһаарар:
1. Лингвокультурнай бөлөх. Манна ханнык тылынан саҥарарыҥ, ханнык культура, омук киһитэ буоларыҥ киирэр.
2. Тулалыыр эйгэ. Манна ханнык айылҕалаах сиргэ олороруҥ, ханнык социум (уопсастыба, государство) киһитэ буоларыҥ киирэр.
3. Кэрдиис кэм.Манна ханнык кэрдиис кэмҥэ олороруҥ киирэр.
Бу үс усулуобуйа омугун майгытын-сигилитин, олоҕу көрүүтүн, олоҕун-дьаһаҕын быһаарар. Омук быһыытынан уйулҕаҕын (психологияҕын) уратылыыр.
Сахалар историяларын советскай кэрдиис кэмнэригэр сайдыбыт ырыа искусствотын көрүҥнэрэ (эстрада, классика), саха төрүт уйулҕатыттан туораан, Европа омуктарын уйулҕаларын диэки культурабытын туһаайбыттара.
Арай, рок музыка, омос көрдөххө, арҕааҥы музыка сиэрин батыһыы курдук эрээри, дьиҥэр саха төрүт уйулҕатыттан олох туораабатах ырыа искусствотын көрүҥэ. Тоҕо диэтэххэ, Саха төрүт культуратыгар алтыһар өртүттэрэ үгүс (ону I олук 2-с түһүмэҕэр ырытан турабыт). Холобур, сахалар аан дойдуну анаарыыларын дуализмын, киһи айылгыта, омукпут айылгыта айылҕа сокуоннарын сиэриттэн тутулуктааҕын – барытын рок музыка сахалыы вариана илдьэ сылдьар.
Тэҥнэниллэр көстүүлэр ис хоһоонноро.
Саха төрүт музыката уонна саха рок музыката иккиэн бары толорооччулар диалогтарын быһыытынан бараллар. Ону кинилэр синкретизмҥэ олоҕуралларынан быһаарыахха сөп (көр: I олукка оһуохай туһунан суруйбуппутун).
Онон, саха төрүт музыката уонна саха рок музыката иккиэн музыкальнай дьайыы бары кыттааччыларын (толорооччулуун, истээччилиин) уопсай туруктарыттан тутулуктаахтар диэххэ сөп.
Итинник толоруллар ырыа-тойук ис хоһооно бары кыттааччы биир анал турукка киирдэҕинэ эрэ үөскүүр. Онон, музыкальнай дьайыы бэйэтэ дьону-сэргэни үөрэтэр, омугун сиэригэр эппиэттиир гына иитэр, салгыы сайыннарар суолтата көннөрү эстраднай толорууттан ордук күүстээх буолар.
Тэҥнэниллэр көстүүлэр тутуллара.
Уус-уран айымньы тутулун ырытар чинчийээччилэр текси маннык таһымнарга араараллар: фонетическай (дорҕоон), лексическэй (тыл), морфологическай (тыл сыһыарыы көмөтүнэн уларыйыыта), синтаксическай (тыл этиилэргэ таҥыллыыта), ритмическэй (тэтим).
Бу таһымнары музыкальнай айымньы таһымнарын кытта тэҥнии туттахха маннык буолан тахсар:
Хоһоон (тыл)
Музыка
Тыл дорҕооно
Нота
Тыл
Аккорд
Тыл сыһыарыы көмөтүнэн уларыйыыта
Тональность
Тыл этиилэргэ таҥыллыыта
Гармония
Тэтим
Тэтим
Бу ыйыллыбыт уус-уран айымньы таһымнарын ис тутула саха төрүт музыкатыгар уонна саха рок музыкатыгар тэҥнэр. Ону биһиги 2-с түһүмэххэ ырытан, тэҥнээн көрүөхпүт.
Түһүмэх түмүгэ:
Саха төрүт музыката
Саха рок
музыката
Кэрдиис-кэм уопсай характеристиката
Омук үөскүүр кэмэ.
Музыка саҥа үөскүүр, искусство быһыытынан сайдан барар.
Саҥа дойду (демократия) үөскүүр кэмэ.
Саҥа музыка үөскүүр, искусство биир ураты көрүҥүн быһыытынан сайдан барар.
Өй-санаа туруга (философия)
Кут-сүр музыката. Дуализм, кут уонна сүр (дух уонна материя) дьүөрэлэһиилэрин, сомоҕолоһууларын, арахсыспат эйгэлээхтэрин философията.
Кут-сүр музыката. Дуализм, кут уонна сүр (дух уонна материя) дьүөрэлэһиилэрин, сомоҕолоһууларын, арахсыспат эйгэлээхтэрин философията.
Психологическай өрүттэрэ
Киһи айылгыта, омукпут айылгыта айылҕа сокуоннарын сиэриттэн тутулуктаах.
Киһи айылгыта, омукпут айылгыта айылҕа сокуоннарын сиэриттэн тутулуктаах.
Ис хоһоонноро
Музыкальнай дьайыы бэйэтэ дьону-сэргэни үөрэтэр, омугун сиэригэр эппиэттиир гына иитэр, салгыы сайыннарар.
Ис хоһоон бары кыттааччы биир анал турукка киирдэҕинэ эрэ үөскүүр.
Музыкальнай дьайыы бэйэтэ дьону-сэргэни үөрэтэр, омугун сиэригэр эппиэттиир гына иитэр, салгыы сайыннарар.
Ис хоһоон бары кыттааччы биир анал турукка киирдэҕинэ эрэ үөскүүр.
Тутуллара
Тутуллара тэҥ
2 түһүмэх: Рогу уонна саха төрүт музыкатын
тэҥнээн көрүү (эксперимент)
1 түһүмэххэ суруйбуппут курдук, уус-уран айымньы таһымнарын ис тутула саха төрүт музыкатыгар уонна саха рок музыкатыгар тэҥнэр.
Ону биһиги эксперимент оҥорон бигэргэтэргэ сананныбыт.
Эксперимент быһыытынан саха төрүт музыкатын көрүҥнэрин (жанрдарын), саха рок музыкатын уонна эстрада, классика айымньыларын хас да өрүттэрин тэҥнээн көрдүбүт:
1. Биир такт иһинэн ханнык тэттик размер (2/4; 3/4; 4/4; 5/4; 6/4; 7/4) туттулларын тэҥнээн көрүү.
Тэҥнээн көрдүбүт:
• саха төрүт музыкатын көрүҥнэрин –
- оһуохайы,
- ойуун кыырыытын,
- олоҥхону,
- чабырҕаҕы;
• рок музыканы;
• классиканы;
• вальсы;
• эстраданы.
Бу диаграммаҕа көстөрүн курдук, саха фольклорун сүрүн көрүҥэ олоҥхо, саха төрүт музыкатын төрдө ойуун кыырыыта уонна аныгы саха рок музыката музыкальнай размеры туттар диапазоннара биир эбит.
Арай, оһуохай (биир эрэ тональностаах буолан) уонна чабырҕах эстраднай уонна классическай музыка ньыматынан толоруллар кыахтаахтар. Вальс буоллаҕына олох ханна да сөп түбэспэт ураты көрүҥ.
Ханнык баҕарар музыкальнай айымньы үс аккордунан толоруллуон сөп. Ол аккордар тоника, субдоминанта, доминанта диэн ааттаналлар. Бу ыйыллыбыт үс аккорд туттуллуутун өттүттэн тэҥнээн көрөрү эмиэ наадалааҕынан аахтыбыт.
2. Тоника, субдоминанта, доминанта туттуллуутун тэҥнээн көрүү.
Тэҥнээн көрдүбүт:
• фольклору (саха төрүт музыкатын);
• рок музыканы;
• классиканы;
• эстраданы;
• джазы.
Диаграммаҕа көстөрүн курдук, саха төрүт музыката (фольклор) биир эрэ аккорду, тониканы, туттар. Аныгы музыка бары көрүҥнэрэ тоникаттан ураты атын аккордары эмиэ туһаналлар. Классика уонна эстрада бары аккорду, хайаларын да чорбоппокко, тэҥинэн туттар.
Джаз уонна рок иккилии аккорду тутталлар. Онон, аныгы музыка көрүҥнэриттэн хайалара ордук тониканы туттарынан эрэ төрүт музыкаҕа чугастарын-ыраахтарын быһаарарбытыгар тиийэбит. Бу өттүттэн эмиэ рок музыка саха төрүт музыкатыгар ордук чугаһа дакаастанар эбит диэн түмүккэ кэллибит.
3. Биир такт иһигэр нота тэтимин (синкопаларын) барыллаан тэҥнээн көрүү.
Тэҥнээн көрдүбүт:
• саха төрүт ырыатын, музыкатын көрүҥнэрин:
- дьэ-буону,
- дьиэрэтиини,
- дэгэрэҥи,
- оһуохайы,
- һыттыаны,
- чабырҕаҕы,
- ойуун кыырыытын,
- олоҥхону;
• саха рок музыкатын.
Дьиэрэтии
+
+
Дэгэрэҥ
+
Оһуохай
+
һыттыа
+
Чабырҕах
+
Ойуун кыырыыта
+
+
+
+
+
Олоҥхо
+
+
+
+
+
+
Рок
+
+
+
+
+
+
Бу диаграммаҕа көстөрүн курдук, саха төрүт ырыатын, музыкатын сүрүн көрүҥэ олоҥхо, саха төрүт музыкатын төрдө ойуун кыырыыта уонна аныгы саха рок музыката биир такт иһигэр нота тэтимин (синкопаларын) туттар диапазоннара биир эбит.
Түһүмэх түмүгэ:
Уус-уран айымньы таһымнарын ис тутула саха төрүт музыкатыгар уонна саха рок музыкатыгар тэҥнэрин туһунан сабаҕалааһыммытын эксперимент түмүктэрэ бигэргэттилэр. Онон, саха рок музыката саха төрүт музыкатын мантан антах сайдар суолун быһаарыансөп эбит.
Түмүк
Рок диэн этиттэрии (медитация) нөҥүө уобараска, турукка, кэпкэ, оруолга киирэр, бэйэни уһугуннарар, барҕа диэн киһи ис эйгэтин хаартатын арыйан сүр сүүрээнин суолун тобулуу оҥоһуллар, толкуйу харахха көрөр айгы анаарыыта, тыл-өс хомуһуна, айылҕа тэтимэ.
Онон, саха рога – музыка уонна тыл-өс халбаҥнаабат ситимэ. Оннук ситим туох эмэ төрүттээх, тирэхтээх, олохтоох буоллаҕына эрэ баар буолуон сөп.
Ону бу чинчийиибитигэр быһаара сатаатыбыт.
Онуоха, чинчийиибит хайысхатын Б.Н.Попов этиитигэр олоҕуран быһаардыбыт:
"Сахаларга бу музыка үөскүөн сөптөөх уонна сайдыан тоҕоостоох социальнай-психологическай эйгэтэ былыргыттан ылата бэлэм буолар эбит диибин. Биһиги олоҥхолорбутугар, норуоппут уус-уран айымньыларыгар, үһүйээннэригэр, остуоруйаларыгар олоҕу анаарыы, сылыктааһын, түөһээһин матыыптара, үөрүү-көтүү, хомойуу-хоргутуу, кэлэйии-кэмсинии эҥинэ өҥнөөх кырааскалара үтүмэн элбэхтэр".60
Саха төрүт музыката хайдах сайдан кэлбит суолун ырытан көрбүппүт, кини үгүс сүрүн быһаарар суолталаах өрүттэрэ (синкретизмэ, айылҕа дорҕоонугар олоҕурара, мелодията монодическай тутуллааҕа, тэтимэ) Рок туһааннаах өрүттэриниин биир төрдүлээх буолан таҕыста.
Ол аата, саха төрүт музыката – рок үөскүөн, сайдыан сөптөөх социальнай-психологическай эйгэтэ дэниэн сөбө чуолкай курдук.
Диахроннай, ол эбэтэр омук олоҕун араас кэмнэрэ туох уратылаахтарын, маарыннаһардаахтарын быһаарарга историческай тэҥнээн көрүү (сравнительнай-историческай анализ) ньыматын тутуннубут. Чинчийиибит көрдөрөрүнэн, төрүт музыка үөскүүр кэмэ уонна сахаларга рок үөдүйүүтэ саха омуга олорон кэлбит олоҕун суолугар "синфазнай", атыннык эттэххэ, кэрдиис кэмнэрэ атын-атын да буоллар, саха культурата сайдыытыгар сабыдыаллыыр суолталара тэҥ эбит.
Ол аата, сахалар төрүт музыкалара үөскүүр уонна рок үөдүйэр кэмнэрин тутула (формулата) атылыы диэн сабаҕалааһыммыт оруннааҕын быһаара сатаатыбыт.
Ону быһаарарбытыгар саха төрүт музыката үөскүүр уонна рок үөдүйэр кэмнэрин характеристикатын (историческай контекстын), өй-санаа туругун (философияларын), психологическай өрүттэрин, ис хоһооннорун, тутулларын тэҥнээн көрдүбүт.
Онуоха уус-уран айымньы таһымнарын ис тутула саха төрүт музыкатыгар уонна саха рок музыкатыгар тэҥнэрэ көһүннэ.
Уус-уран айымньы таһымнарын ис тутула саха төрүт музыкатыгар уонна саха рок музыкатыгар тэҥнэрин туһунан сабаҕалааһыммытын эксперимент түмүктэрэ эмиэ бигэргэттилэр.
Онон, саха рок музыката саха төрүт музыкатын мантан антах сайдар суолун быһаарыан сөптөөҕө көһүннэ.
Онон, музыка сайдыытыгар тэтим быһаарар суолталааҕар олоҔуран, музыка бары хайысхатыттан рок хайысха (тэтимэ саха төрүт музыкатын тэтимигэр чугаһынан) ордук быһаарар суолталааҔын быһааран, рок айылҔаттан тахсыбыт психоделическэй хайысхатын Айыы үөрэҔэр туһаайан, рок саха музыкатын сайдыытын быһаарар суолтатын чопчулаан чинчийиибит түмүгэр уопсай сабаҕалааһыммыт бигэргэммитинэн ааҕабыт.
Бу үлэҔэ рок музыка саха төрүт музыкатын сайдыытыгар суолтата аан бастаан быһаарылынна.
Үлэ түмүктэрин музыкальнай үөрэх заведениеларын студеннарын үөрэтэргэ спецкурс программатын оҥорууга, дьоҥҥо-сэргэҕэ рок туһунан сөптөөх өйдөбүлү тириэрдэргэ пропагандалыырга туһаныахха сөп.
Туһаныллыбыт литература
1. Алексеев А., Бурлака А., Сидоров А. Кто есть кто в Советском роке. –М., 1991.
2. Алексеев Э.Е. Проблемы формирования лада (на материале якутской народной песни). -М., 1976.
3. Алексеева Г.Г. От фольклора до профессиональной музыки. –Якутск, 1974.
4. Баснавева С. Тымныы Уола // Эдэр Саас. 17.04.1996.
5. Бугаев Н.И., Зверев Д.С. К вопросу о национальной специфике якутского поэтического творчества (на примере произведений С.А.Зверева-Кыыл Уола). -Якутск, 1999.
6. Бюхер К. Работа и ритм. -М., 1923.
7. Веселовский А. Н. Историческая поэтика. -Ленинград, 1940.
8. Ганс О. Душа рокера не подлежит включению в сеть // Республика Саха, 8.12.1995.
9. Гребенщиков Б. Песни. -Ленинград, 1997.
10. Григорян Г. А. Музыкальная культура Якутской АССР // Музыкальная культура автономных республик РСФСР. -М., 1957, с. 331-348;
11. Грубер Р.И. Всеобщая история музыки, ч. 1, -М., 1960.
12. Дидуров А. Золотое десятилетие рок-поэзии. –М., 1992.
13. Добрюха Н. Рок из первых рук. -М., 1992.
14. Ермолаев С. Саха рок-музыката уонна онтон үөскээн тахсыбыт санаалар // Аргыс, 1991, N4, с. 101-102.
15. Жирков М.Н. Музыкальная культура якутского народа. –Якутск, 1950.
16. Жирков М.Н. Якутская народная музыка. -Якутск, 1981.
17. Житинский А. Путешествие Рок дилетанта. -Ленинград, 1990
18. Жорницкая М. Я. Народные танцы Якутии. -М., 1966.
19. Илларионов В.В. Искусство якутских олонхосутов. -Якутск, 1982.
20. Калачева С. В. Стих и ритм (О закономерностях стихосложения). -М., 1978.
21. Кастальский С. Рок-энциклопедия. -М., 1997.
22. Кодуэлл К. Иллюзия и действительность. Пер. с англ. -М., 1969.
23. Козлов А.С. Рок-Музыка: Истоки и равзитие. -М., 1989.
24. Козлов А.С. Козел на саксе. -М., 1998.
25. Коллиер Дж. Становление джаза. -М., 1984.
26. Кондаков В.А. Урукку дьыллар уорҕаларыгар. -Дьокуускай, 1995.
27. Конников А. Мир эстрады. –М., 1990.
28. Кюн Г. Искусство первобытных народов. -М., - Л., 1933.
29. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики, -М., 1959.
30. Леонтьев А.Н. О социальной природе психики человека.//Вопросы философии, 1961, N1.
31. Маббетт Энди. Пинк Флойд. -М., 1997.
32. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения, т. 21.
33. Меньшиков В. Энциклопедия рок-музыки. -Ташкент, 1992.
34. Набок И.Л. Рок-музыка: эстетика и идеология. -Ленинград, 1989.
35. Ойууннар уонна ойуун сиэрин-туомун туһунан кэпсээннэр. -Дьокуускай, 1993.
36. Ойуунускай П.А. Дьулуруйар Ньургун Боотур // Айымньылар. 4-с Т., -Дьокуускай, 1959.
37. Попов Б.Н. Төрөөбүт айылҕаҕа сыһыан. -Якутскай, 1985.
38. Попов Б.Н. Кынаттаах ыралаах (Рок-музыкант уонна поэт Виталий Власов айымньыларыгар бэлиэтээһиннэр) // Кыым, 04.04.2000, с. 3.
39. Пратни Уинки. Для чего ты живешь. -Минск, 1992.
40. Решетникова А.П. Музыкальный фольклор и этногенез якутов // Фольклор и современная культура. Сб. научных трудов. -Якутск, 1991.
41. Ростовцев Ю. "Битлз" с нами. –М., 1991.
42. Руфов С.Т. Арыллыы аартыгынан // Өлүөнэ сарсыардата, 11.03.2000.
43. Рыбин А. "Кино" с самого начала. -Смоленск, 1992.
44. Рыжкин И. Назначение музыки и ее возможности. -М., 1962.
45. Саркитов Н.Д., Божко Ю.В. Рок-музыка: сущность, история, проблемы. М., -1989.
46. Слепцов П.А. Традиционная семья и обрядность у якутов (XIX-начало ХХ века). -Якутск, 1989.
47. Спенсер Г. Происхождение и деятельность музыки.// Сочинения, Т. 6, ч. 2, -СПб., 1889.
48. Тадагава Лео. О японских варганах тысячелетней давности.//Хомус, -Якутск, 1996, N1.
49. Теплов Б. М. Психология музыкальных способностей. -М., 1947.
50. Толбонова Н.С. Саха культурата XXI үйэни көрсө. -Дьокуускай, 1996.
51. Томашевский Б. О стихе. -Ленинград, 1929.
52. Троицкий А. В Союзе: 60-е, 70-е, 80-е... -М., 1991.
53. Тэрис. Айыы үөрэҕэ. -Дьокуускай, 1993.
54. Уолл Мик, Доум Малколм. Металлика. -М., 1997.
55. Уткин К.Д. Культура народа саха: этнофилософский аспект. -Якутск, 1998.
56. Уххан. Ытык дорҕоон ыҥырар // Сахаада, 14.12.1995.
57. Федоров Е. Рок в нескольких лицах. -М., 1989.
58. Харитонов Н. Империя ДДТ. -М.,1998.
59. Хижняк И. Парадоксы Рок Музыки. -Киев, 1989.
60. Хоугэн Питер К. Куин. -М., 1997.
61. Чап уонна Сата уустарын удьуордара. Хотугу тутул. –Дьокуускай, 1998.
62. Чахов А.И. Саха былыргы музыкальнай инструменнара. -Дьокуускай, 1993.
63. Чернов А. Как слушать музыку. -Ленинград, 1961.
64. Шейкин Ю.И. Проблема фольклора и фольклоризма в культуре народов Севера // Традиционная культура малочисленных Севера и современность. -Якутск, 1996.
65. Шерстобитов В. У истоков искусства. -М., 1971.
66. Шмидель Г. Битлз - жизнь и песни. -М., 1989.
67. Эргис Г. У. Очерки по якутскому фольклору. -М., 1974.
1 Козлов А.С. Рок-Музыка: Истоки и равзитие. М., 1989, с. 4.
2 Набок И.Л. Рок-музыка: эстетика и идеология. – Л., 1989, с. 4.
3 Попов Б.Н. Кынаттаах ыралаах (Рок-музыкант уонна поэт Виталий Власов айымньыларыгар бэлиэтээһиннэр) // Кыым, 04.04.2000, с. 3.
4 Ермолаев С. Саха рок-музыката уонна онтон үөскээн тахсыбыт санаалар // Аргыс, 1991, N4, с. 101-102.
5 Козлов А.С. Рок-Музыка: Истоки и равзитие. М., 1989, с. 4.
6 Козлов А.С. Рок-Музыка: Истоки и равзитие. М., 1989, с. 4.
7 Козлов А.С. Рок-Музыка: Истоки и равзитие. М., 1989.
8 Көр: Н.Добрюха. Рок из первых рук. М., 1992.
9 Көр: Шмидель Г. Битлз-жизнь и песня. М., 1989, с.3.
10 Көр: Н.И.Бугаев, Д.С.Зверев. К вопросу о национальной специфике якутского поэтического творчества (на примере произведений С.А.Зверева-Кыыл Уола). Якутск, 1999, с. 6.
11 Жорницкая М. Я. Народные танцы Якутии. М., 1966, с. 168.
12 Коллиер Дж. Становление джаза. М., 1984.
13 Көр: Коллиер Дж. Становление джаза. М., 1984.
14 Добрюха Н. Рок из первых рук. М., 1992, с. 235.
15 Көр: Козлов А.С. Рок-Музыка: Истоки и равзитие. М., 1989.
16 Козлов А.С. Рок-музыка: истоки и развитие. – М., 1990, с. 7.
17 Көр: Кастальский С. Рок-энциклопедия. – М., 1997.
18 Попов Б.Н. Кынаттаах ыралаах (Рок-музыкант уонна поэт Виталий Власов айымньыларыгар бэлиэтээһиннэр) // Кыым, 04.04.2000, с. 3.
19 Алексеев Э.Е. Проблемы формирования лада (на материале якутской народной песни). М., 1976, с. 6.
20 Шерстобитов В. У истоков искусства. М., 1971, с. 117.
21 Спенсер Г. Происхождение и деятельность музыки.// Сочинения, Т. 6, ч. 2, Спб., 1889, С. 171.
22 Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики, М., 1959;
, Леонтьев А.Н. О социальной природе психики человека.//Вопросы философии, 1961, ө1.
23 Спенсер Г. Происхождение и деятельность музыки.// Сочинения, Т. 6, ч. 2, Спб., 1889, С. 173.
24 Цит. по кн.: Рыжкин И. Назначение музыки и ее возможности. М., 1962, С. 18.
25 Шерстобитов В. У истоков искусства. М.: Искусство, 1971, С. 121.
26 Томашевский Б. О стихе. Л., 1929, с. 258.
27 Рыжкин И. Назначение музыки и ее возможности. М., 1962, С. 18.
28 Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения, т. 21, с. 93.
29 Эргис Г. У. Очерки по якутскому фольклору. М., 1974, с. 165.
30 Маак Ф. К. Вилюйский округ Якутской области. 1887. – Цит. по кн.: Эргис Г. У. Очерки по якутскому фольклору. М., 1974, с. 164.
31 Рыжкин И. Назначение музыки и ее возможности. М., 1962, С. 18.
32 Грубер Р.И. Всеобщая история музыки, ч. 1, М., 1960, С. 33.
33 Кодуэлл К. Иллюзия и действительность. Пер. с англ. М., 1969, с. 52
34 Кодуэлл К. Иллюзия и действительность. Пер. с англ. М., 1969, с. 37.
35 Калачева С. В. Стих и ритм (О закономерностях стихосложения). М., 1978, с. 8.
36 См.: Веселовский А. Н. Историческая поэтика. Л., 1940.
37 Бюхер К. Работа и ритм. М., 1923, С. 264.
38 Бюхер К. Работа и ритм. М., 1923, с. 261.
39 Алексеев Э.Е. Проблемы формирования лада (на материале якутской народной песни). Исследование. М., Музыка, 1976, с. 7.
40 Эргис Г. У. Очерки по якутскому фольклору. М., 1974, с. 288.
41 Көр: Алексеев Э.Е. Проблемы формирования лада (на материале якутской народной песни). Исследование. М., Музыка, 1976, с. 22.
42 Алексеев Э.Е. Проблемы формирования лада (на материале якутской народной песни). Исследование. М., Музыка, 1976, с. 22.
43 Илларионов В.В. Искусство якутских олонхосутов. Якутск, 1982, С. 104.
44 Алексеев Э.Е. Проблемы формирования лада (на материале якутской народной песни). Исследование. М., Музыка, 1976, с. 7-8.
45 Эргис Г. У. Очерки по якутскому фольклору. М., 1974, с. 288-289.
46 См.: Жирков М. Н. Музыкальная культура якутского народа. Рукопись, 1950; Григорян Г. А. Музыкальная культура Якутской АССР // Музыкальная культура автономных республик РСФСР. М., 1957, с. 331-348;
47 Алексеев Э.Е. Проблемы формирования лада (на материале якутской народной песни). Исследование. М., Музыка, 1976, с. 21.
48 См.: Шерстобитов В. У истоков искусства. М.: Искусство, 1971.
49 Цит. по кн.: Кюн Г. Искусство первобытных народов. М. - Л., 1933, с. 23.
50 Тадагава Лео. О японских варганах тысячелетней давности.//Хомус, Якутск, 1996, ө1, с. 28.
51 Эргис Г. У. Очерки по якутскому фольклору. М., 1974, с. 289.
52 Теплов Б. М. Психология музыкальных способностей. М., 1947, с. 273.
53 Цит. по кн.: Теплов Б. М. Психология музыкальных способностей. М., 1947, с. 273.
54 Теплов Б. М. Психология музыкальных способностей. М., 1947, с. 270.
55 Цит по кн.: Теплов Б. М. Психология музыкальных способностей. М., 1947, с. 271.
56 Цит по кн.: Теплов Б. М. Психология музыкальных способностей. М., 1947, с. 271.
57 Шерстобитов В. Ф. У истоков искусства. М., 1971, с. 167.
58 Алексеев Э.Е. Проблемы формирования лада (на материале якутской народной песни). Исследование. М., Музыка, 1976, с. 24.
59 Цит. по кн.: Кюн Г. Искусство первобытных народов. М. - Л., 1933, с. 23.
60 Попов Б.Н. Кынаттаах ыралаах (Рок-музыкант уонна поэт Виталий Власов айымньыларыгар бэлиэтээһиннэр) // Кыым, 04.04.2000, с. 3.